Srđan Radović
GRAD KAO TEKST
2013. god. Str. 358
Rasprodato.
Srđan Radović (1976, Titograd) je etnolog-antropolog, saradnik Etnografskog instituta SANU na kojem je angažovan kao istraživač-stipendista (2005), istraživač-saradnik (2008), te od 2013. godine kao naučni saradnik. Diplomirao je, magistrirao i doktorirao na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Autor je knjige Slike Evrope: Istraživanje predstava o Evropi i Srbiji na početku XX veka (Etnografskog institut SANU, 2009) i više naučnih radova, prikaza i kritika. Uredio je zbornik Kulturna prožimanja: antropološke perspektive (Etnografski institut, 2013). U poslednje vreme bavi se istraživanjem politika identiteta i sećanja u vezi sa konstrukcijom javnog prostora i kulturnog nasleđa. Grad kao tekst rezultat je Radovićevog istraživačkog rada u okviru projekta „Kulturno nasleđe i identitet“ (br. 177026), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.
Iz uvodnog poglavlja:
Davno je iza nas doba kada se za antropologe moglo tvrditi da su “notorno agorafobna skupina i antiurbani po definiciji” , s obzirom na to da je čitav niz okolnosti približio stručnjake za “druge” i “egzotične” vlastitom dvorištu, i to često gradskom dvorištu. Grad i kultura grada postali su, sada već tradicionalni teren antropologije (etnologije), kao i predmet istraživanja i drugih disciplina. Grad se vremenom pretvorio u mesto opšteg interesa, zanimanja i stručne i najšire javnosti, a pitanja urbanog razmatraju se i analiziraju na najrazličitijim razinama. Ovakvo zanimanje za problematiku grada je sasvim očekivano ima li se u vidu, po svemu sudeći nepovratni tok uznapredovale urbanizacije i sveveća uspešnost i istaknutost gradskih sredina. U svetlu ovoga, podrazumevajućim se čini iskaz da “ako je tačno da pripadamo civilizaciji koja je nepovratno urbana…tada je prirodno da se javlja i porast interesovanja za nešto što se moženazvati sudbinom.”2 Ili, kako je jedan od poznatih jugoslovenskih arhitekata primetio, “činjenica što se u svesti čovekovoj oko pojma ’grad’ od vajkada oplitao jedan bogat venac slikovitih predstava, kazuje nam da je čovek oduvek bio obuzet traganjem za smislom grada; to bi moglo da znači još i to da je na vreme osetio svu njegovu sudbinsku važnost.”
Sve veća koncentracija stanovništva, moći i znanja daje i dodatni simbolički značaj i istaknutost gradovima, pogotovo onim velikim – metropolama i globalnim gradovima. Može se uočiti i postojanje semiotike pojedinih gradova koji se čitaju na kodirani način i koji se mogu posmatrati kao odrazi određenog sistema znakova sa odgovarajućim značenjima – slika nekog grada vidi se kao jedinstven i celovit tekst sačinjen od više znakova, a koji određuje kako se jedan grad percipira, a često i mitologizuje.4 Katkad to znači postojanje jednog preovlađujućeg, široko rasprostranjenog značenja nekog grada koje se prenosi kroz različite javne diskurse, odnosno postojanje središnje simboličke i
vrednosne predstave o određenom gradu u određenom trenutku, pri čemu se ovakvo dominantno značenje menja u zavisnosti od društvenih i političkih okolnosti. Moglo bi se reći da se slika grada sastoji od mehanički reprodukovane slike, koju najčešće stvaraju, sistematično ili ne, zvaničnici i politika, i od imaginarija koji nastaje preko određenih društvenih praksi, pri čemu se oba ova aspekta međusobno prožimaju i utiču jedan na drugi – u svakom gradu postoje društveni akteri koji imaju odlučujuće uloge u konsolidaciji njegove slike, gde dolazi do polivalentnih varijacija na osnovnu temu koje s vremenom stvaraju stereotipne i reativno čvrsto ustanovljene predstave o gradu.Osim emanacije istaknute slike sadašnjeg, gradovi poseduju potencijal I za snažnu projekciju slike o prošlosti. Oni se tako mogu posmatrati kao palimpsesti, kao nosioci sećanja na znamenitu prošlost, gde je ovakvo čitanje grada uslovljeno i vidljivim prostornim markerima, i predstavama i sećanjima, koja su ponekad potisnuta u drugi plan ili proskribovana.
Središnja značenja ovakvih gradova, urbanih palimpsesta, zavise od pojedinaca, a javno konstruisani palimpsesti menjaju svoj sadržaj i simbolički kvalitet u zavisnosti od vremena I grupa koje ih stvaraju, pri čemu ovakve dominantne predstave o gradu ne moraju biti i opšte prihvaćene. Iako se namenski ne grade sa ciljem memorijalizacije, gradovi imaju kapacitet da otelotvore, materijalizuju i reprezentuju kolektivno pamćenje i da ga sublimiraju u prostoru i vremenu. Može se reći da grad poseduje kvalitete tekstualnosti I da ga je moguće posmatrati kao konstelaciju znakova I simbola, ili kao vrstu jezika, sistem hijeroglifa.8 Grad se tako može shvatati kao “tekst”, odnosno kao simbolički polygon na kojem politika sprovodi zahvate kulturne i simboličke adaptacije u skladu sa političkim i/ili nacionalnim imaginarijem; na taj način, grad se može posmatrati u komunikacijskom ključu, kao tekst, poruka sa relativno nezavisnom egzistencijom, sačinjena od kombinacije znakova koji u interakciji sa primaocima poruke stvaraju različita značenja.
Grad kao tekst predstavlja arenu političkih diskursa i praksi u kojoj se kulture neprestano reprodukuju i transformišu, a istraživanje kako se tekst grada, I uopšte krajolici (landscapes) kreiraju i koriste, istovremeno govori o načinima na koje grad kao simbol osnažuje ili stvara značenja vezana za političku sferu i kolektivne identitete. Andreas Hojsen određuje city-text (što bi na naš jezik mogli prevesti kao grad kao tekst, gradski tekst ili tekst grada) kao konglomerat znakova koji se pišu, brišu I reinstaliraju, a koji se sastoje kako od postojećih vidljivih markera u prostornom okruženju, tako i od sećanja i slika prošlog. S druge strane, Maoz Azarjahu grad kao tekst (takođe označen kao city-text) vidi kao sistem znakova koji zvaničnu istoriju i identitet transferišu u semiosferu grada, sistema koji je na prvom mestu sačinjen od imena ulica, te drugih naziva u javnom prostoru koji čine reprezentacije prošlosti i preovlađujućeg sistema vrednosti u društvu, čime oni sačinjavaju važnu komponentu službenih kultura. Azarjahu time akcent stavlja na odonimsku komponentu grada kao teksta, dok je više inkluzivan pojam arhitekstura, koji uz gradsko nazivlje obuvata i fizičke objekte, mesta, spomenike i ostalu urbanu ikonografiju koji grad transformišu u prostor istorijskih sećanja, kulturnog imaginarija i političkih vizija. Grad je tako sačinjen od skupine znakova (arhitektura, spomenička baština, ulice itd.), pre svega javnih simbola i, kao većina kulturnih/antropoloških tekstova utiče na konstrukciju identiteta ljudi i formiranje i promenu kulturnih vrednosti. Fizičke i socijalne karakteristike grada neodvojive su od njima pridodatih kulturnih značenja i otkrivanje takvih značenja,te okolnosti kulturne konceptualizacije prostora, uz evidenciju i analizu uzajamnog odnosa simbolički obeleženogprostora i identiteta, mogu biti zanimljive za etnoantropološko istraživanje.
Na stranicama koje slede posebna pažnja biće posvećena gradu koji se čita kao tekst u užem smislu, na način kako ga određuje Azarjahu, odnosno nazivima javnih prostora koji se posmatraju kao znakovi (na prvom mestu nazivima ulica). Naravno, imena ulica ili drugih javnih prostora nisu jedini simboli, pre svega politički, u gradskom okruženju.Oni tvore tek deo razgranatih sistema političkih simbola koji se materijalizuju preko simbola koji u različitim javnim sferama izražavaju i predstavljaju određene političke, ideološke ili nacionalne vrednosti. Politički simboli u javnom životu nisu neka neodređena ili slučajna grupa pojedinačnih simbola, već delovi polisistema koji bi se mogao odrediti kao sklop različitih sistema koji se međusobno presecaju i delimično preklapaju, a koji deluju kao strukturirana celina i promoviše određene političke, nacionalne i druge vrednosti.
U gradskom prostoru, nazivi ulica (i drugih javnih prostora) kao simboli funkcionišu u sadejstvu sa drugim simboima, poput spomenika, arhitekture, muzeja i sl, mi ćemo ovde uzeti u obzir i ovakvi elementi. Kompleksne urbanističke intervencije, izgradnja spomenika i memorijala, arhitektura (posebno monumentalna), elementi su sistema simbola u gradskom prostoru koji imaju veliku značenjsku moć, a njihov deklarativni karakter nije ni skrivan od kreatora i inspiratora njihovog oblikovanja. Kao takvi, politički simboli ove vrste često su bili predmet razmatranja istraživača iz više naučnih grana, i bili su prepoznati kao sredstva politika identiteta koje su formirale svakodnevne diskurse I sisteme predstava ljudi, ne samo o prostoru kojim su okruženi, već posredno i o društvu čiji su članovi, te na kraju, I o sebi samima kao članovima određene zajednice koja obitava na tom simbolički označenom prostoru. Rad na izgradnji identiteta (političkih, nacionalnih I drugih) svakako se ne ograničava na ovakve postupke kreiranja grandioznih toposa, lokaliteta sa velikim identitetskimi političkim kapacitetom, već se sprovodi i preko ideoloških/simboličkih intervencija naizgled manjeg značaja, primerice jednostavnim zvaničnim preimenovanjem određenih prostora ili objekata, poput preduzeća, restorana, ili bioskopa.
Na taj način bi se, na primer, moglo tumačiti masovno preimenovanje preduzeća i fabrika širom Jugoslavije nakon Drugog svetskog rata (Bata u Borovo, Siemens u Končar, Union u Kraš i sl.), a koje je jezički maskiralo i činjenicu da se često radilo o nacionalizovanoj I konfiskovanoj imovini. Gotovo idelalan primer za promenu naziva restorana je preimenovanje kafane Ruski car u Knez Mihailovoj ulici u Beogradu nakon oslobođenja, kad je ovakvo ime predstavljalo jasnu ideološku smetnju vlastima koje su konsolidovale socijalistički sistem, i to u jeku sukoba sa Sovjetskim Savezom. Potonja kafana Zagreb je u jednakoj meri bila simbolički trn u oku rukovodstvu koje je raniju parolu “Bratstvo i jedinstvo” promptno menjalo za poklič “Svi Srbi u jednoj državi”, te se Ruski car sticajem političkih okolnosti vratio u svoje staro zdanje. Isto tako, bioskopske dvorane koje su prostori znatnog protoka ljudi predstavljaju čestu metu jezičkog preinačavanja, te su tako sve kino dvorane u okupiranom Beogradu koje su nosile “nenacionalne” nazive (Kasina, Union, Rex…), do 1943. dobile nova “ideološki i nacionalno ‘ispravna’ imena – Nova Evropa, Šumadinac, Morava….” Ovakve intervencije u urbanu teksturu i nazive sa kojima se ljudi neizbežno susreću u svojoj svakodnevici, moguće su i najefikasnije, jer ovladavaju naoko usputnim oznakama u gradu, na koje ljudi (kojima je simbolička komunikacija putem naziva kao nosioca simbola i namenjena) redovno nailaze u svakodnevnom životu. Ovo posebno važi za ulice i njihova imena, gde je simboličko “osvajanje” značenja rada kroz (pre)imenovanje javnih urbanih prostora i najjednostavnje i najčešće.
Intervju:
Saša Šimpraga, ”Etničko čišćenje ulica”, Intervju sa Srđanom Radovićem, u: H-Alter. Kultura, 6. III 2014.
Prikazi:
Nikola Perović: ”Srđan Radović: Grad kao tekst”, u: Sociologija. Časopis za sociologiju, socijalnu psihologiju i socijalnu antropologiju, Vol. LVI, 2/2014.