Jezik i identitet - Prikaz - Biblioteka XX vek

Biljana Radić-Bojanić, Tvrtko Prćić, „Još tri nove knjige Ranka Bugarskog – Ranko Bugarski: Jezik i identitet, Biblioteka XX vek, Knjižara krug, Beograd, 2010″, u: Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku, 2011, vol. 54, br. 1, str. 318-327.

3. Jezik i identitet. Beograd: Biblioteka XX vek, Knjižara Krug, 2010, 278 str.

Ova knjiga sastoji se iz dve zasebne tematske celine: jedna se bavi lingvističkim temama, koje su obrađene u opštem, žargonskom i bibliografskom delu, dok drugu celinu predstavlja lični deo, koji donosi autorove autobiografske zapise. Zbog svoje tematske različitosti, ove dve celine biće prikazane odvojeno, pod naslovima Lingvistički deo i Autobiografski deo.

3.1. Lingvistički deo

Prva celina knjige Jezik i identitet bavi se opštim pitanjima identiteta i njegovog odnosa prema jeziku. Ova tri poglavlja, koja čine tematsku celinu, po prirodi su teorijska, ali su potkrepljena primerima koji će čitaocu, bez obzira da li je lingvista ili nije, na jasan način predočiti kako se teorijske postavke, inače opšteprimenljive, uklapaju prvenstveno u domaći društveni, politički i istorijski kontekst.

Poglavlje pod naslovom Jezik i identitet ističe učestalu upotrebu reči ‘identitet’ u različitim kontekstima, koja u velikom broju slučajeva ne podrazumeva istovetnu definiciju ni istovetno značenje. Autor se stoga s pravom pita šta je to identitet i kako ga definisati. Da bi dao odgovor na ta pitanja, gradi novi pojmovni okvir kojim identitet razlaže na nivoe, slojeve i stepene. Podelu na nivoe zasniva na antropološkim istraživanjima koja dovodi u vezu sa jezikom „kao tradicionalno priznatim važnim obeležjem identiteta“ (str. 13). Tako biološki nivo identiteta povezuje sa ljudskim jezikom kao pojavom, sociološki nivo sa nekim posebnim jezikom ili varijetetom, dok psihološki nivo identiteta dovodi u vezu sa govorom pojedinca, tj. idiolektom. Drugi segment pojmovnog okvira odnosi se na slojeve identiteta, koji mogu da budu višestruki: etnički, nacionalni, jezički, kulturni, teritorijalni, itd. Naposletku, identitet može da ima i tri stepena: jak, srednji i slab, što je ujedno dimenzija kojoj Bugarski posvećuje posebnu pažnju u narednim odeljcima.

Upravo opisani pojmovni okvir koristi se kao osnova u profilisanju individualnih identiteta, pri čemu autor navodi nekolike primere dobro poznatih i očekivanih profila: sredovečna feministička spisateljica, internacionalna pop-ikona, ruralni pravoslavni Srbin, mediteranski mornar, koji se donekle graniče i sa stereotipima. S ovim u vezi, ističe postojanje dveju perspektiva posmatranja, samodeskripcije i socijalne askripcije, da bi se potom usredsredio na samodeskripciju dajući sebe kao primer, gde različite komponente, npr. etničku, kulturnu, teritorijalnu i profesionalnu, određuje jakim, srednjim ili slabim stepenom izraženosti.

U centralnom delu ovog poglavlja raspravlja se o razlici između jezičkog identiteta i identiteta jezika. Tako se jezički identitet definiše kao jezička komponenta nečijeg kolektivnog ili individualnog identiteta, tj. jezik u identitetu (str. 22), dok se identitet jezika tiče samih jezikâ, tj. reč je o identitetu u jeziku. Ovde se neminovno nameću pitanja vezana za to šta je jezik, kako se razlikuje od drugog jezika i gde je granica između jezika i dijalekta. Autor ističe da odgovori zavise umnogome od perspektive iz koje se posmatra određeni jezički entitet, te kao primer navodi slučaj srpskohrvatskog, jezika sa višestrukim identitetom. Objašnjavajući pomenutu višestrukost, Bugarski ističe potrebu za slojevitijim rešenjem koje se zasniva na posmatranju srpskohrvatskog na lingvističko-komunikacionom, političko-simboličkom i sociopsihološkom nivou. „Dakle, taj jezik postoji, ne postoji, ili delimično postoji, zavisno od ugla posmatranja, pri čemu sva tri odgovora odražavaju stvarnost“ (str. 28). Političkepromene i ratna razaranja na tlu bivše Jugoslavije dovela su do toga da su ranije varijante dobile status zasebnih jezika, sa posledicom da danas imamo „jedan lingvistički jezik u obličju nekoliko političkih jezika“ (str. 31). U zaključku, autor navodi da je identitet srpskohrvatskog jezika pitanje stava i odraz odnosa među pripadnicima različitih nacija, a poglavlje završava napomenama sociolingvističke prirode vezanim za jezičko planiranje, govornike, spoljne posmatrače i sâm lingvistički opis ovog jezika i njegovih jezika-naslednika.

Naredno poglavlje, naslovljeno „Naše“ i „strano“ u jeziku, počinje razmatranjem definicija i granica „naših“ i „stranih“ reči i jezika, što u mnogim slučajevima odražava viđenje sopstvenog identiteta realizovanog kroz jezik, načine na koje ljudi misle da se razlikuju od drugih, te načine na koje žele da sačuvaju sopstveni identitet. Ovakav stav pokazuje koliko ljudi intenzivno doživljavaju ulogu jezika kao dela sopstvenog identiteta, te podrazumeva percepciju jezikâ kao odelitih celina bez dodirnih tačaka, dok su u stvarnosti jezički kontakti neizbežni, pošto su neminovna posledica kontakata među ljudima. Shodno tome, Bugarski ističe činjenicu da jezici teško da mogu da budu samo „naši“ i „tuđi,“ nego ih treba posmatrati u mnogo širem okviru vanjezičke stvarnosti koji odslikava realno stanje i njihovu upotrebnu vrednost. Tako ovaj okvir mora da obuhvata pojmove kao što su nematernji, drugi, susedni, manjinski, regionalni, nacionalni, internacionalni, globalni jezik, prvenstveno zato što je „naš jezički

– a i vanjezički! – svet naprosto postao suviše komplikovan za jednostavne opozicije“ (str. 49).

S obzirom na to da je između 50 i 70% stanovništva planete dvojezično ili višejezično, veoma je bitno podizanje svesti o važnosti međujezičkih kontakata i mesta višejezičnosti kroz program multilingvalnog i interkulturnog obrazovanja. Značajno mesto u ovome zauzima Zajednički evropski referentni okvir za žive jezike, koji jasno formuliše smernice za razvijanje „istinske i obuhvatne višejezičnosti među građanima Evrope“ (str. 50), što će kao krajnji cilj imati „destranizaciju kontinenta“ (str. 51), tj. komunikacijsku i simboličku integraciju. Idealno, ovo bi trebalo da dovede do promene značenja termina strani jezik i promene stava prema njemu, a posledično i do promene stavova prema govornicima „stranih“ jezika.

Bugarski navodi primer i suprotne tendencije, tj. proces raspadanja srpskohrvatskog jezika, od koga su, putem lingvističkog inženjeringa, nastala četiri politička jezika. Veštačkim merama udaljavanja, koje se kreću u rasponu od unošenja novih leksema do pokušaja ukidanja jednog pisma, vrši se „ideološko nasilje nad jezikom“ (str. 58). Ove veoma različite tendencije u Evropi i u našem regionu jasan su pokazatelj koliko je velik uticaj vanjezičke stvarnosti i potrebe za izgradnjom određenog identiteta – u Evropi takvog koji simboliše jedinstvo i zajedništvo, kod nas takvog koji je odraz razlika.

Treće, i poslednje, poglavlje u opštem delu pod naslovom Zaštita manjinskih jezika i primenjena lingvistika usredsređuje se na položaj manjinskih jezika koji su ugroženi, kao jedno od polja delovanja primenjene lingvistike. Pitanje umiranja i smrti jezika u novije doba sve je češća tema kojom se bave lingvisti, antropolozi, kao i predstavnici drugih struka, naročito zbog toga što postoji sve veća svest o nenadoknadivim gubicima nastalim umiranjem jezikâ i kultura čiji su bili nosioci. Kako autor navodi, u ovakvoj situaciji stručnjaci mogu da reaguju na jedan od tri načina: da ne urade ništa i prepuste umiruće jezike sopstvenoj sudbini, da te jezike zabeleže i sačuvaju u slučaju da neko kasnije bude želeo da ih istražuje, te da preduzmu konkretne korake u revitalizaciji moribundnih jezika, koji uključuju političku ili društvenu akciju i saradnju motivisanih izvornih govornika.

No, status manjinskog jezika ni na koji način ne podrazumeva ugroženost, što autor ilustruje kroz pojednostavljenu tipologiju evropskih manjinskih jezika: (1) manjinski u jednoj ili više država, ali nacionalni jezik u nekoj od susednih zemalja – ovi jezici nisu ugroženi; npr. nemački, slovački, srpski, (2) autohtoni u više država, ali nemaju službeni status na nacionalnom nivou – ovi jezici su najčešće ugroženi; npr. baskijski, frizijski, romski, (3) govore se samo u jednoj državi – ovi jezici su ugroženi u celosti; npr. škotski gelski, romanš.

Jezici mnogih malih etnojezičkih zajednica po celoj Evropi i u svetu blizu su gašenja ili su se već ugasili zbog procesa zamene jezika, koji podrazumeva da dominantan, ekonomski i politički jak jezik, zastupljen u državnim institucijama, sa jakom književnom tradicijom, postepeno preuzima ulogu prvog jezika manjinske govorne zajednice. Stoga istinsko staranje o manjinskim jezicima, kako Bugarski kaže, podrazumeva saradnju državnih vlasti, samih govornih zajednica i različitih stručnjaka kao što su lingvisti, jezički planeri, sociolozi, antropolozi, pravnici, politikolozi, itd. Na opštijem, preventivnom planu staranje o manjinskim jezicima podrazumeva raznoliko delovanje u oblasti primenjene lingvistike koja obuhvata i obrazovanje na manjinskim jezicima, i nastavu stranog jezika, i prevođenje, i leksikografiju. Ovakve aktivnosti imaju ulogu i promovisanja statusa manjinskih i ugroženih jezika i približavanja različitih jezika i kultura, te se na taj način brišu granice među ljudima i jezicima.

Treći deo knjige Jezik i identitet svojevrsna je dopuna žargonizama i slivenica iz autorovih prethodnih knjiga, Žargon – lingvistička studija (2006) i Evropa u jeziku (2009) u izdanju Biblioteke XX vek. U ovom poglavlju autor najpre navodi dodatke primerima koji ilustruju ranije obrađene sufikse žargonskog ili žargonizovanog karaktera (npr. -džija, -er, -ka, -uša, itd.), ističući da su primeri prikupljeni najviše putem medija i neposredne „terenske opservacije“ . U nastavku sledi kraća diskusija navedenih primera, pri čemu je glavna novina u odnosu na prethodne primere pojava sufiksa -àrija, kao u debilarija, mastiljarija, ranije najavljenog a sad i potvrđenog kroz dovoljan broj primera. Na kraju ovog dela autor daje objedinjenu frekvencijsku listu za svih 65 formanata u sva tri istraživanja u periodu od 2006. do 2010. godine.

Drugi deo ovog poglavlja registruje i analizira slivenice, „osobene tvorevine nastale slivanjem dveju reči ili njihovih delova u novu celinu, pri čemu preklapanje ovih formalnih segmenata najčešće i sa semantičke strane ostvaruje kombinaciju elemenata od kojih je ona sačinjena“ (str. 249). Zatim se navode područja u kojima se slivenice javljaju: omladinski žargon (npr. odličanstveno), dečije predstave i ustanove (npr. Čigraonica), slivenice sa ličnim i mesnim imenima (npr. Tomiflu, Krmeljuša), naslovi emisija, rubrike, naslovi, sajtovi (npr. Gastronomad, Sportal, Blogodovštine), reklame (npr. Oglasee, Fonklame), politički diskurs (npr. Misterik, SPOmenik), naslovi časopisa, nazivi muzičkih sastava, izložbi, predstava, ustanova (npr. Rock’n’rom, Hromnibus, PRimer 2010, Klopizza), naslovi knjiga (npr. Titostalgija, Ženarnik). U nastavku Bugarski daje pregled osnovnih tvorbenih modela slivanja: prvi deo jedne i druge reči slivaju se u novu celinu (npr. lupati+lokativ > lupativ), slivanje cele prve i drugog dela druge reči (npr. brat+matori > bratori), slivanje prvog dela prve i cele druge reči (npr. tuča+učesnik > tučesnik), slivanje dveju celih reči (npr. blog+logoraš > blogoraš), jedna reč unutar druge, uz obavezno grafičko isticanje (npr. OTPlatne kartice), međujezičke blende (npr. NSkool, Jazzik). Nakon kraće rasprave o pomenutim kategorijama i novim nekategorisanim primerima, u dodatku sledi spisak slivenica, pri čemu je uključen i izvestan broj onih koje su spontane ili smišljene za ličnu zabavu. U zaključku Bugarski navodi podatak da je dosad zabeležio, analizirao i klasifikovao oko 3200 žargonizama i 800 slivenica, što je impresivan broj jedinica dovoljan za omanji rečnik. Ovaj podatak istovremeno govori u prilog vitalnosti jednog jezika koji „prilagođava svoje stvaralačke potencijale promenljivim potrebama društvenih zajednica“ (str. 264).

Poslednji deo knjige, bibliografski, daje pregled objavljenih članaka i knjiga iz sociolingvistike u periodu od 2009. do 2010. ali su date i dopune za period 2006-2008. Kako autor navodi, ovaj deo urađen je po istim principima selekcije i obrade kao i u ranijim knjigama u istoj ediciji Lica jezika (2002), Nova lica jezika (2009), Jezik i kultura (2005) i Evropa u jeziku (2009). Navedene su 93 bibliografske jedinice autora iz Srbije i drugih zemalja iz regiona, što predstavlja riznicu podataka o sociolingvističkim istraživanjima sprovedenim u našim krajevima, pri čemu se sama istraživanja ne bave samo slovenskim, nego i drugim jezicima, od engleskog do jevrejskošpanskog.

Lingvistički deo knjige Jezik i identitet Ranka Bugarskog sagledava pitanje identiteta i odnos identiteta i jezika iz nekoliko različitih perspektiva, počevši od definicija i ilustracija navedenih pojmova, preko razmatranja granica „naših“ i „stranih“ elemenata u jeziku i pitanja položaja i ugroženosti manjinskih jezika do kreativnog potencijala jezika koji se hvata u koštac sa dinamičnom stvarnošću. Stoga se dâ zaključiti da će ovo štivo biti veoma korisno ne samo lingvistima, nego i svima drugima koje zanimaju pitanja jezika kao društvene pojave i jezikâ kojima govore stanovnici ovog podneblja.

Biljana Radić-Bojanić

Univerzitet u Novom Sadu Filozofski fakultet Odsek za anglistiku Novi Sad

radic.bojanic@gmail.com

3.2. Autobiografski deo

U izrazito lično intoniranom, i ujedno najdužem, drugom delu najnovije, devetnaeste po redu, svoje knjige, na ne malo iznenađenje kolega, studenata i čitalaca, Ranko Bugarski odstupa od uobičajenih lingvističkih tema kojima se u svim svojim radovima do sada bavio i objektiv, ali i subjektiv, kamere prvi put okreće prema samom sebi, omogućavajući nam da ga upoznamo kao čoveka, kao ličnost i kao lingvistu, čiji bogat i plodan profesionalni život traje više od 50 godina. Ovaj autobiografski deo realizovan je u dva nadopunjujuća poglavlja: prvo od njih, Skica za jednu stručnu autobiografiju, usredsređeno je, naravno, na samog autora i zato on njegov sadržaj neformalno naziva ‘autobiografija o sebi’, nasuprot ‘autobiografiji o drugima’ (str. 105), u sledećem poglavlju, Ogled iz lingvističke memoaristike, gde se u fokusu nalaze portreti lingvista koji su uticali na njegovo stručno formiranje, kao i oni čije je radove on približio domaćoj stručnoj javnosti.

Poglavlje Skica za jednu stručnu autobiografiju, četvrto u opštoj numeraciji knjige, započinje autorovim sarajevskim periodom: Bugarski je rođen u Sarajevu, u porodici intelektualaca, u kojoj su se znali i govorili strani jezici, uključujući i engleski, vrlo redak za to doba, između dva svetska rata, i koja je po tome bila poznata u gradu. U srednjoj školi učio je nemački, latinski, ruski i engleski, pri čemu mu je u gimnaziji engleski jedno vreme predavao rođeni otac. Imao je očiglednog dara za jezike, a posebno su ga privlačile raznovrsne jezičke igre i, kasnije, eksperimentisanje mogućnostima jezika. Iako je prvobitno, stopama svoje sestre, želeo da postane arhitekta, na kraju je ipak upisao novootvorenu Germansku grupu jezika na Filozofskom fakultetu u Sarajevu – Engleski s književnošću (pod ‘a’) i Nemački s književnošću (pod ‘b’), i tamo najviše pažnje posvećivao nemačkom jeziku i naročito upotrebi jezika u književnim delima. Diplomirao je 1957. godine, kao najbolji student u generaciji, s ocenom 10 iz svih glavnih predmeta. Sarajevski period završava se njegovim izborom za asistenta na Odseku za anglistiku Filološkog fakulteta u Beogradu, gde stupa na dužnost 1. februara 1961. Tada nastupa beogradski i, moglo bi se reći, svetski deo njegove biografije i ove autobiografije.

Decenija između 1961. i 1970. godine bila je ključna za formiranje Ranka Bugarskog kao lingviste: prvo, 1962/63. akad. godinu proveo je na Univerzitetskom koledžu u Londonu, u svojstvu postdiplomca Randolfa Kverka, sada Lorda Kverka, jednog od najistaknutijih anglista današnjice; 1966/67. akad. godine boravio je na Univerzitetu Kolumbija u Njujorku, kao gostujući stipendista, kome je akademski savetnik bio Robert Austerlic; 1967. godine, po povratku iz Sjedinjenih Država, učestvovao je na svom prvom velikom svetskom kongresu lingvista, koji se održavao u Bukureštu; 1968. godine pojavio mu se prvi naučni članak u jednom vodećem svetskom časopisu, koji je nosio naslov „On the interrelatedness of grammar and lexis in the structure of English“ (Lingua, Amsterdam, 19/3: 233-263); 1969. godine na Filološkom fakultetu u Beogradu uspešno je odbranio doktorsku disertaciju, pod naslovom Predlozi over, under, above, below i beneath u savremenom engleskom jeziku; iste godine disertacija je s istim naslovom objavljena kao knjiga (Beograd: Filološki fakultet, 1969), a kasnije preštampana kao prvi tom njegovih Sabranih dela (Beograd: Čigoja štampa, XX vek, 1996); 1969/70. akad. godine bio je angažovan kao Fulbrajtov predavač za lingvistiku u SAD, s bazom u Čikagu; 1970. godine izabran je za docenta Beogradskog univerziteta, za vanrednog profesora 1974, za redovnog profesora Engleskog jezika 1980, a za redovnog profesora Opšte lingvistike 1988. godine. Ostatak je, kako se to obično kaže (u anglofonom svetu), istorija – u kojoj je biloi lepih, i manje lepih, i vrlo ružnih trenutaka. O njima Bugarski ukratko piše u nastavku, u odeljcima koji se bave njegovim radom na različitim područjima, nasleđem devedesetih godina i početkom novog veka.

Ovo poglavlje zaokružuje autorov ‘pokušaj malog rezimea’, u istoimenom odeljku, u kome naznačava glavna područja kojima je „tokom svog lingvističkog života dao neki pažnje vredan naučni i stručni doprinos – po sopstvenoj oceni, ali i po mišljenju kvalifikovanih posmatrača iz bivše SFRJ i drugih zemalja, a uzimajući u obzir i nesavršeni ali nezaobilazni kriterijum citiranosti“ (str. 97). Hronološkim redosledom, područja u kojima je Ranko Bugarski dao ne samo „neki“, kako sam preskromno formuliše, nego izuzetno velike pažnje vredan doprinos jesu sledeća: (1) engleska i kontrastivna gramatika i najava kognitivne lingvistike, što uključuje i predlog hibridnog pristupa opisu jezika, nazvan generativnim strukturalizmom, zatim anticipiranje pojava gradijentnosti u jeziku, te centralnih i perifernih članova pri kategorizaciji, a znatno kasnije prepoznavanje slikovnih metafora, (2) istorija lingvistike i hipoteza o grafičkoj relativnosti, po kojoj „sistem pisanja u upotrebi u pojedinim zajednicama ima uticaja na percepciju strukturalnih jedinica odgovarajućih jezika od strane njihovih govornika“ (str. 99), (3) sociolingvistika, jezička politika i planiranje jezika, status srpskohrvatskog jezika, što uključuje i originalnu postavku o današnjem srpskohrvatskom kao jednom ‘lingvističkom’ jeziku u obličju više ‘političkih’ jezika, pa sagledavanje statusa današnjeg engleskog kao dodatnog, a ne više toliko stranog, jezika, te važnu terminološku distinkciju između dijalekta i varijeteta, ali i dugogodišnje dosledno zalaganje za jezik mira, a istupanje protiv rata, govora i ćutanja mržnje (na šta je u diskusiji posebno ukazala S. Savić), (4) primenjena lingvistika (ili, kako je Bugarski radije zove, lingvistika u primeni), što uključuje i razradu zadataka, opsega, profila i naučne aparature ove discipline, kao i teoriju prevođenja i terminološka istraživanja, (5) žargon, i u sklopu njega tvorbeni postupak slivanja u srpskom jeziku, s iscrpnim i povremeno zabavnim teorijskim opisima i jednog i drugog, koji su obilato ilustrovani redovno dopunjavanim i znalački tumačenim aktuelnim primerima, i (6) jezička i lingvistička kultura, što uključuje i popularizaciju savremene nauke o jeziku, počev od nivoa srednje škole, za koju je napisao udžbenik Uvod u opštu lingvistiku (Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva; Novi Sad: Zavod za izdavanje udžbenika, 1989), preštampan u više izdanja kao šesti tom Sabranih dela (Beograd: Čigoja štampa, XX vek, 1996) i široko upotrebljavan u srednjoškolskoj i univerzitetskoj nastavi.

Svemu ovome treba dodati i njegov višedecenijski bibliografski rad, objedinjen u knjizi Sociolingvistička bibliografija SFRJ / SRJ-SCG / Srbija 1967-2007 (Beograd: Narodna biblioteka Srbije, 2009), koji se nastavlja i danas; potom, tu je priređivački i urednički rad na mnogim knjigama, tematskim zbornicima i zbornicima radova s konferencija, kao i organizatorski i rukovodeći rad u nekolikim domaćim i inostranim naučnim udruženjima (o svemu ovome podaci se mogu pronaći u sedmom, dopunjenom izdanju Bibliografije uz Sabrana dela; Beograd: Čigoja štampa, XX vek, 2010). I, po važnosti nikako na poslednjem mestu, ovde se još mora pomenuti plodotvoran i nesebičan mentorski rad Ranka Bugarskog, koji je urodio s 12 odbranjenih doktorskih disertacija i 46 magistarskih teza iz oblasti anglističke lingvistike, opšte lingvistike, sociolingvistike, te kontrastivne i kontaktne lingvistike.

Bibliografija Ranka Bugarskog, kvantitativno posmatrana, više je nego impresivna: nju čini 12 knjiga Sabranih dela (1996-97), koje je sledilododatnih 7 knjiga, pri čemu je najnovija upravo ova koja se ovde prikazuje, Jezik i identitet, a ima i naznaka novih. Pored značajnih knjiga, autor je više stotina članaka u domaćim i inostranim časopisima, tematskim zbornicima i zbornicima radova s konferencija, kao i saopštenja na domaćim i inostranim konferencijama, a održao je i mnogobrojna predavanja po pozivu na univerzitetima širom sveta. Prema pomenutom izdanju Bibliografije uz Sabrana dela, broj njegovih bibliografskih jedinica, zaključno s 1. junom 2010. godine, iznosi 481, čemu još treba pridodati 12 knjiga Sabranih dela, što ukupno iznosi 493 jedinice.

Ovako kreativna, samosvojna, autoritativna, predana i istrajna angažovanost u oblasti lingvistike, u najširem smislu i u najrazličitijim vidovima, donela je Ranku Bugarskom nekolika važna priznanja, od kojih treba istaći članstvo u Evropskoj akademiji nauka i umetnosti, sa sedištem u Salcburgu (od 2001. godine) i funkciju eksperta Saveta Evrope za regionalne ili manjinske jezike, sa sedištem u Strazburu (od 2006. godine). U njegovu čast do sada su objavljena dva prigodna zbornika: od strane kolega, History and Perspectives of Language Study. Papers in Honor of Ranko Bugarski (Amsterdam: John Benjamins, 2000; urednici: O. Mišeska-Tomić i M. Radovanović), a od strane bivših doktorskih i magistarskih studenata, Jezik, društvo, saznanje. Profesoru Bugarskom od njegovih studenata (Beograd: Filološki fakultet, 2003; urednice: D. Klikovac i K. Rasulić); u pripremi je i treći prigodni zbornik, takođe od strane kolega, koji uređuje V. Vasić.

Drugo poglavlje u autobiografskom delu, Ogled iz lingvističke memoaristike, peto po opštoj numeraciji knjige, posvećeno je istaknutim poslenicima na polju istraživanja jezika, koji su, viđeni očima Ranka Bugarskog i kao deo njegovog sopstvenog iskustva, na razne načine i u različitoj meri ostavili traga u njegovom profesionalnom životu (str. 105). Svi uključeni lingvisti predstavljeni su po istom obrascu: vinjetom dužine oko 850-900 reči, koja počinje kratkom biografskom informacijom o osobi, nastavlja se podacima o vremenu i mestu prvog susreta s njom, a najviše prostora odvojeno je za to kako je ‘autobiograf o drugima’ datu ličnost doživeo i šta je ona za njega značila u stručnom ili ljudskom smislu (str. 107). Kriterijumi za izbor osoba bili su sledeći: internacionalni status i ugled u struci; dužina i stepen autorovog poznanstva s njima, naročito s obzirom na njihov eventualni uticaj na njegovo stručno formiranje, kao i moguću njegovu ulogu u predstavljanju njihovog dela jugoslovenskoj javnosti; zaokruženo životno delo, mada su uvršćeni i pripadnici značajno mlađih generacija od autorove; lingvisti iz bivše Jugoslavije veoma su selektivno zastupljeni, budući da, po rečima autora, domaći čitaoci o njima ionako znaju više (str. 106-107).

Nakon ovako obavljenog odabira, u ovom svojevrsnom panoptikumu svoje mesto pod reflektorom našlo je četrdesetoro lingvista iz druge polovine

20. veka, iz dvanaest zemalja (ne računajući bivšu Jugoslaviju), iz domena opšte i teorijske lingvistike, sociolingvistike, anglistike i serbokroatistike. Celovitosti radi, u nastavku će biti nabrojani svi, s naznakom domicilne države: (1) Randolf Kverk (Randolph Quirk), sada Lord Kverk, Velika Britanija, (2) Robert Austerlic (Robert Austerlitz), SAD, (3) Jurijel Vajnrajh (Uriel Weinreich), SAD, (4) Vilijam Labov (William Labov), SAD,

(5): Edvard Sapir (Edward Sapir), SAD, (6) Bendžamin Li Vorf (Benjamin Lee Whorf), SAD, (7) Erik Hemp (Eric P. Hamp), SAD, (8) Arčibald Hil (Archibald
A.: Hill), SAD, (9) Kenet Pajk (Kenneth L. Pike), SAD, (10) Džozef Grinberg (Joseph H. Greenberg), SAD, (11) Roman Jakobson (Roman Jakobson), SAD, (12) Noam Čomski (Noam Chomsky), SAD, (13) Čarls Filmor (Charles J. Fillmore), SAD, (14) Dejvid Kristal (David Crystal), Velika Britanija, (15) Jan Svartvik (Jan Svartvik), Švedska, (16) Alfred Gimson (A. C. Gimson), Velika Britanija, (17) Džordž Stajner (George Steiner), Švajcarska / Velika Britanija,
(18): Konrad Kerner (E. F. K. Koerner), Nemačka, (19) Jacek Fišak (Jacek Fisiak),Poljska, (20) Anders Alkvist (Anders Ahlqvist), Finska, (21) Piter Tradgil (Peter Trudgill), Švajcarska, (22) Džošua Fišman (Joshua A. Fishman), SAD,
(31): Edvard Stankjevič (Edward Stankiewicz), SAD, (32) Kenet Nejlor (Kenneth
E.: Naylor), SAD, (33) Vejls Braun (E. Wayles Browne), SAD, (34) Ronel Aleksander (Ronelle Alexander), SAD, (35) Pol-Luj Toma (Paul-Louis Thomas), Francuska, (36) Milka Ivić, Srbija, (37) Pavle Ivić, Srbija, (38) Rudolf Filipović, Hrvatska, (39) Melanija Mikeš, Srbija, (40) Dubravko Škiljan,Hrvatska.

Veoma je značajno da se na ovom mestu naglasi kako sve ove vinjete, portreti, skice odišu autorovim gospodstvenim, dobronamernim, prijateljskim, a ponekad i drugarskim tonom, čak i u slučajevima profesionalnog ili nekog drugog neslaganja s datom ličnošću. Svi lingvisti predstavljeni su uravnoteženo, sa skladnim spojem racionalnog i emocionalnog, pri čemu su sećanja neretko protkana zanimljivim ili komičnim anegdotama, što umnogome doprinosi upečatljivijem i prijemčivijem osvetljavanju i ljudi i događaja koji se opisuju. Čitaocima je u ovih četrdeset portreta ponuđeno veliko mnoštvo podataka, u vidu važnih, a katkad i naizgled trivijalnih, crtica iz ‘običnog’ i profesionalnog života kako onih ispred snimateljevog objektsubjektiva, tako i samog snimatelja iza subjektobjektiva, koji se drugde sasvim izvesno ne mogu pronaći i koji pomažu da sve njih upoznamo – što neposredno, što posredno – ne samo kao vrsne lingviste, nego i kao ličnosti, i kao ljude.

Kada je reč o snimatelju, možemo, na primer, saznati koja je knjiga presudno uticala na to da se Bugarski opredeli za studije lingvistike (str. 123); ko je za prvi naučni članak Ranka Bugarskog objavljen u inostranstvu prethodno napisao „Nisam našao vremena da pročitam ceo rad, ali sam video dovoljno da bih bio ubeđen da se on mora štampati.“ (111); čiju je najnoviju verziju teorije, na osnovu beležaka s predavanja 1970. godine, Bugarski objavio pre samog autora, uz njegovo prethodno odobrenje (149-150); s kim je Bugarski, 1984. godine, napisao jedini svoj koautorski rad (233); ko je Bugarskom dopisnicom zahvalio na odličnom prevodu radova Noama Čomskog (u knjizi Gramatika i um; Beograd: Nolit, 1972) (145); kako je Bugarski završio rimu u jednom 150 godina nezavršenom Tekerijevom limeriku (133-134); kako je Bugarski, idući tragom Bendžamina Lija Vorfa, stigao do rezervata Hopi Indijanaca (127); ko je bio kum Ranku Bugarskom na venčanju u Njujorku i gde su kupljene burme (114-115); zašto Bugarski izbegava da reč komarac izgovara u genitivu množine (208); u kom je gradu 1983. godine, tokom sastanka Evropskog lingvističkog društva, Bugarski bezuspešno pokušavao da kupi peškir, koga u studentskom domu nigde nije bilo (168-169);na kom je univerzitetu Bugarski dobijao platu od blagajnika koji su radili u prisustvu ogromnih koltova na stolu (207); kako je Bugarski, s grupom učesnika 14. međunarodnog kongresa lingvista, 1987. godine, prešao nakratko iz istočnog u zapadni Berlin (200-201).

A kada je reč o snimanima, ovde se, između ostalog, možemo obavestiti o tome koji je lingvista bio izostavljen iz antologije američke deskriptivne lingvistike za period 1925-50, i zašto (str. 136); koji je lingvista, videvši da se priprema Linguistic and Slavic Picnic, taj naziv smesta pretočio u slivenicu Linguislavicnic (150-151); koji je lingvista pripreme za svoja predavanja svodio na odlučivanje o šalama koje idu uz datu temu (159); koji je lingvista, inače korpulentni i stameni crnac, srpski govorio s blagim lalinskim akcentom (213); koji je lingvista sa svojim predavačkim angažmanima širom sveta bio dve godine unapred rasprodat (153); koji je lingvista, po opasci Emila Benvenista, tečno govorio pet jezika – na ruskom (142). Isti taj lingvista zastupao je stav da kod sve dece prve reči imaju sličnu fonološku strukturu (tipa mama, papa, dada); kad je upitao jednog kolegu, čiji je maternji jezik bio mađarski, da li se možda seća svoje prve reči, ovaj mu je, šaleći se, odgovorio da je to bilo krač, što je u mađarskom nepostojeća reč, ali i teorijski nemoguća na ranom uzrastu; na ovo je znameniti lingvista odvratio: „A-ha, fonetikali krač, bat fonjimikali papa!“, karikirajući tada vrlo aktuelnu distinkciju između apstraktnog fonemskog plana i konkretnog fonetskog plana, koji se u pojedinim slučajevima analitički značajno mogu razlikovati (143-144).

Završavajući ovim poučno-zabavnim crticama kratko putovanje kroz autobiografiju o sebi i autobiografiju o drugima Ranka Bugarskog, mora se reći da se ceo tekst čita u jednom dahu, kao da je predložak scenarija za neki dokumentarno-igrani film – otuda u ovom prikazu brojne kinematografske metafore. S velikom nadahnutošću napisan, na neverovatnoj oštrini sećanja utemeljen i s obiljem detalja utkanim u živopisne opise događaja u rasponu od preko pet decenija, koji deluju sveže kao da su se juče zbili, Bugarski je svoj profesionalni život u punom sjaju stavio na uvid zainteresovanoj stručnoj javnosti, čiji deo poodavno priželjkuje da u njega zaviri. Istovremeno, Bugarski je postao jedan od veoma retkih lingvista, u svetskim okvirima, koji se poduhvatio pisanja svoje autobiografije (drugi skoriji primer je nedavno objavljena autobiografija D. Kristala, pod naslovom Just a Phrase I’m Going Through. My Life in Language; London and New York: Routledge,2009). Na kraju, valja pomenuti i to da je svojom autobiografijom o drugima

– odnosno, lingvističkim memoarima ili, kako ih za ovu priliku smišljenom slivenicom privatno naziva, lingvoarima (str. 109), Bugarski začeo nov i samosvojan hibridni književno-dokumentaristički žanr. U celini posmatrano, u izrazito lično intoniranom delu svoje najnovije, devetnaeste, knjige Jezik i identitet Ranko Bugarski je objektiv, ali i subjektiv, svoje kamere prvi put uoštrio na samog sebe i time čitaocima priuštio nezaboravan doživljaj, ponudivši im izuzetan opis jednog izuzetnog života. Tom izuzetnom životu možda se može diviti, na njemu se može čak i zavideti, ali iz njega svakako vredi i treba učiti.

Tvrtko Prćić

Univerzitet u Novom Sadu Filozofski fakultet Odsek za anglistiku Novi Sad

tprcic@eunet.rs