Bugarski, Ranko – Nova lica jezika
Sociolingvističke teme
Drugo izdanje
2009. god. Str. 264
Cena: 600 din.
Dr Ranko Bugarski, redovni profesor Filološkog fakulteta u Beogradu, objavio je veliki broj radova iz anglistike, opšte i primenjene lingvistike i sociolingvistike. U ovoj ediciji izašle su mu knjige Lingvistika o čoveku (1975,1983), Jezik u društvu (1986), Jezik od mira do rata (1995), Lica jezika – sociolingvističke teme (2001,2002), Nova lica jezika – sociolingvističke teme (2002,2009), Žargon – lingvistička studija (2003,2006) i Jezik i kultura (2005). Čigoja štampa i Biblioteka XX vek zajednički su objavile njegova Sabrana dela u 12 knjiga (Beograd, 1996-1997). Predavao je na mnogim inostranim univerzitetima. Bio je potpredsednik Međunarodnog udruženja za primenjenu lingvistiku
Association Internationale de Linguistique Appliquée – AILA) i predsednik Evropskog lingvističkog društva (Societas Linguistica Europaea – SLE). Član je Evropske akademije nauka i umetnosti (Salcburg) i ekspert Saveta Evrope za regionalne i manjinske jezike (Strazbur). U njegovu čast štampani su jedan internacionalni i jedan studentski zbornik radova: History and Perspectives of Language Study – Papers in Honor of Ranko Bugarski, Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins, 2000; Jezik, društvo, saznanje – Profesoru Ranku Bugarskom od njegovih studenata, Beograd: Filološki fakultet, 2003.
Sadržaj: Prvi deo: O JEZIKU I IDENTITETU. – I Etnicitet i nacionalizam u jeziku, II Jezik i granice na jugoslovenskom tlu, III Jezičke politike u državama naslednicama bivše Jugoslavije, IV Prebrojavanje jezika na Balkanu: neobična aritmetika srpskohrvatskog,V Restandardizacija srpskohrvatskog u svetlu sociolingvističke teorije. – Drugi deo: O RAZNIM LICIMA JEZIKA. -VI Značenje višejezičnosti i višekulturnosti u evropskoj Godini jezikâ ,VII Tragom”svetog trojstva”: jezik, nacija, država …,VIII S kojim jezikom u XXI vek, IX Sunovrat govora mržnje, X Povratak govora mržnje?, XI Govor nove vlasti, XII Verbalna patologija, XII Dve reči u jednoj: leksičke skrivalice, XIV Otkrivamo nove skrivalice, XV Novi primeri žargonizacije.Treći deo: BIBLIOGRAFSKI PRILOZI – XVI Selektivna bibliografija jugoslovenske sociolingvistike 2000-2001.
Prikaz knjige:
Sabina Halupka-Rešetar, ”Nova lica jezika. Sociolingvističke teme. Drugo izdanje. Beograd: Biblioteka XX vek, Knjižara Krug, 2009, 262 str.”, u: Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku, LIII/2, Novi Sad 2010, str. 226-230.
Knjiga Nova lica jezika, s podnaslovom Sociolingvističke teme, pojavila se 2009. godine u svom drugom izdanju. Kako sam autor u Predgovoru napominje, u ovo izdanje nisu unete nikakve izmene u odnosu na prvo izdanje iz 2002. godine, a teme kojima se ova knjiga bavi ostaju jednako aktuelne i zanimljive kao i pre sedam godina. Nadovezujući se tematski na prethodno objavljenu knjigu Lica jezika. Sociolingvističke teme (2001), ova knjiga sadrži šesnaest poglavlja, podeljenih u tri celine.
Prvi, najobimniji deo knjige obuhvata pet priloga iz oblasti jezika i identiteta. To su: Etnicitet i nacionalizam u jeziku, Jezik i granice na jugoslovenskom tlu, Jezičke politike u državama naslednicama bivše Jugoslavije, Prebrojavanje jezika na Balkanu: neobična aritmetika srpskohrvatskog i Restandardizacija srpskohrvatskog u svetlu sociolingvističe teorije. Iz naslovâ ovih tekstova jasno je da se u njima autor bavi definisanjem etniciteta i nacionalizma, njihovog međusobnog odnosa i uticaja na jezik, naročito imajući u vidu da jezik nije neophodan niti nezamenljiv kao temelj etniciteta, stoga se ni etnički identitet ne mora nužno povezivati samo s jednim jezikom; na primer, etnicitet Roma „ostaje očuvan bez obzira na jezike i dijalekte kojima se služi ovaj tipično dvojezični ili višejezični živalj” (str. 50), dok slučaj kastiljanskog i latinoameričkog španskog može poslužiti kao ilustracija činjenice da se etnička i nacionalna posebnost može „na jezičkom planu izraziti i očuvati i kroz vlastiti varijetet nekog zajedničkog jezika” (str. 54), ali da je i te kako važan i često najvažniji teren za ispoljavanje nacionalističkih poriva, iako uloga jezika (i) ovde varira od neophodnog ključnog elementa, preko važnog dodatnog sastojka, pa sve do slabo zastupljenog potencijalnog činioca.
Još jedna značajna tema koja se u ovom delu knjige obrađuje jeste mesto koje je u promenljivim okolnostima pripadalo jeziku kao sredstvu simboličkog obeležavanja granica na teritoriji nekadašnje SFRJ i, u retrospekciji, uočava se „kako je jezik, koji sam po sebi nije bio među važnijim izvorima disharmonije, ipak na određen način utro put” (str. 104) raspadu federalne države 1991-1992. godine. Ovaj raspad uticao je i na promenu jezičke politike (ili čak jezičkih politika, kako autor umesno primećuje) u njenim nekada sastavnim delovima, a sada nezavisnim državama, u kojima je konstruisanje sopstvenog etnonacionalnog i jezičkog identiteta bez razlike podrazumevalo i negativnu definiciju u sklopu pozitivnog određenja. Ovde se još razmatra i položaj jezikâ u ustavima država naslednica SFRJ i pitanje spoljnih i unutrašnjih jezičkih granica, i ističe problematika prebrojavanja jezika, kao i varijeteta nekog jezika, budući da ova pitanja podrazumevaju kombinaciju lingvističkih i društvenih razmatranja, pri čemu ova druga obično pretežu nad onim prvim. Ovaj deo knjige autor zaključuje tekstom o (politički motivisanoj) konstrukciji srpskohrvatskog jezika između kraja 19. i sredine 20. veka, njegovoj dekonstrukciji između 1965. i 1995. godine, te rekonstrukciji u današnje vreme, i to u vidu zasebnih nacionalnih standarda: kao srpski, hrvatski, bosanski i crnogorski (pri čemu je potonji sada već politički i ustavno potpuno nezavisan od srpskog).
Drugi deo knjige, pod naslovom O raznim licima jezika, predstavlja izbor iz tekstova napisanih i intervjua datih u toku 2001. i 2002. godine, izuzev poslednjeg priloga, koji se ovde prvi put objavljuje. Ono što povezuje ova poglavlja jeste današnji srpski jezik, mahom u svom ružnijem obliku. Nakon rasprave o značenju višejezičnosti, u poglavlju Značenje višejezičnosti i višekulturnosti u evropskoj Godini jezika, i to na tri plana – planetarnom, socijetalnom i individualnom, te višekulturnosti, kao empirijske pojavnosti obeležja neke sredine (što, kako Bugarski ističe, nije isto što i multikulturalnost, kao opšta orijentacija koja neguje to svojstvo), autor analizira međusobni odnos ovih dvaju ključnih pojmova i pita se da li jedan nužno ide s drugim. Zaključak do kojeg dolazi jeste da „višejezičnost i višekulturnost prirodno idu ruku pod ruku, da je to odvajkada preovlađujuća realnost čovekovog sveta – iako povremeno potiskivana, pa i negirana, od strane moćnih jednojezičnih nacija i ideologija” (str. 168). Romantičarski i nacionalistički ideal ‘svetog trojstva’ jezika, nacije i države preispituje se u narednom prilogu, Tragom ‘svetog trojstva’: jezik, nacija, država, gde se ističe da je u pitanju samo uvreženi stereotip, kao stvoren za potrebe produžene nacionalističke demagogije i političke manipulacije, a da u stvarnom životu stvari izgledaju sasvim drugačije – činjenica je da su se kroz istoriju jezičke, etničke i političke granice retko kad preklapale. I mada je jezik verovatno najvažnija pojedinačna komponenta zasebnog etniciteta, pa mnoge (manje) nacije govore samo jednim jezikom koji je samo njihov (npr. Mađari, Albanci, Japanci, itd.), postoji mnogo slučajeva da se jedna nacija služi većim brojem jezika (npr. Belgijanci flamanskim i francuskim, Kanađani engleskim i francuskim, itd.) ili da jedan jezik služi većem broju nacija (kao što su engleski, španski, francuski).
Međuodnos jezika i nacije, kaže Bugarski, valja posmatrati na tri nivoa: ideološki, jezik i nacija jesu povezani, jer je jezik često politizovan u kontekstu tzv. nacionalnog pitanja neke zajednice; istorijski, jezik i nacija su delimično povezani, jer su se mnoge nacije konstituisale zajedno sa svojim jezicima (iako postoji i mnoštvo primera nepodudaranja ovih razvojnih tendencija); teorijski, međutim, jezik i nacija nisu povezani, jer niti jezik definiše zahtev da se njime služi samo jedna nacija, niti je korišćenje nekog jezika uslov određenja nacije. Setimo se samo situacije u SFRJ, gde je većina etnonacionalnih konstituenata govorila jednim jezikom. Danas, bivši jugoslovenski narodi svi imaju svoju državu i svoj jezik, što je svakako rezultat indukovanog etničkog nacionalizma koji se javio namesto pređašnjeg ‘proleterskog internacionalizma’.
U naredna dva teksta, S kojim jezikom u XXI vek i Sunovrat govora mržnje, intervjua prenetih iz Blic Nenjsa i Bulevara, ističe se pozitivna tendencija post-petooktobarskih dešavanja. Naime, smena vlasti donela je i drastično smanjenu upotrebu verbalnog nasilja. No, to što je stradala kultura javnog verbalnog opštenja nikako ne znači da je i gramatička struktura jezika patila za vreme prethodnog režima – žargonizacija je pokazatelj, ili bar vesnik, šire demokratizacije društva, tvrdi autor. Ovde se govori i o statusu srpskohrvatskog jezika, koji, kako R. Bugarski umesno primećuje, i dalje postoji na lingvističko-komunikacijskoj ravni, iako na onoj političko-simboličkoj danas govorimo o srpskom, hrvatskom i bosanskom (a sad i crnogorskom). Razlike među ovim jezicima u velikoj su meri u domenu rečnika, koji je najpodložniji vanjezičkim uticajima, ali srž jezika ostaje izvan domašaja političara i ideologa. Mada se u sledeća tri poglavlja, Povratak govora mržnje, Govor nove vlasti i Verbalna patologija, primećuje da je govor mržnje nakon petooktobarskih dešavanja istisnut na medijske margine, zabrinjava to što marta 2003. godine autor već primećuje zloslutne tonove iz redova političke vlasti, iako ne dirigovano već u vidu spontanih ispada pojedinaca i grupa (usled ponovnog porasta nacionalizma). Istovremeno, ovakvi ispadi svedoče o iskrivljenom shvatanju demokratije kao stanja u kome svako bez posledica može da govori šta mu padne na pamet. I može, jer odsustvo odgovornosti za javnu reč omogućava sejačima mržnje da prođu nekažnjeno. Nova vlast takođe manipuliše rečima, i to prvenstveno zamenom teza, što Bugarski podrobno i ilustruje u tekstu pod naslovom Govor nove vlasti. Na primer, „kad je povodom prebijanja uredno prijavljene i mirne gej parade u Beogradu postavljeno pitanje zašto policija nije adekvatno zaštitila te građane od nasilja organizovanih bandi ‘normalnih Srba’, bez ustezanja nam je rečeno da žrtve tog divljanja nisu ništa bolje ni zaslužile. Sam šef policije je umesto odgovora izašao u javnost sa ocenom da naša sredina još nije sazrela za takve manifestacije” (str. 204).
Poslednja tri poglavlja drugog dela knjige, Dve reči u jednoj: leksičke skrivalice, Otkrivamo nove skrivalice i Novi primeri žargonizacije, u kojima se govori o jednom novom, sociolingvistički motivisanom procesu tvorbe reči, slivanju, te o nekim žargonizovanim nastavcima, predstavljaju izuzetno zanimljivo štivo ne samo morfolozima već i svima onima koji žele da budu obavešteni o razvoju leksike današnjeg srpskog jezika. Bugarski ne samo da je primetio i zabeležio – i u ovoj knjizi, ali i u knjigama Lica jezika. Sociolingvističke teme (2001) i Žargon. Lingvistička studija (2003, drugo izdanje 2006) – ovaj novi tvorbeni proces, koji do pre petnaestak godina gotovo nije postojao u srpskom jeziku, već je dao i osnovne strukturne modele i podelio ih po područjima u kojima se najčešće javljaju. Budući da se radi o maštovitim rečima čiji je cilj da privuku pažnju, ne čudi podatak da su se one prvo pojavile u nazivima dečjih ustanova, emisija i igara (školigrica, školimpijada, žvazbuka), u nazivima novinskih rubrika (šahorizmi, šalantologija, afokrizam), u politički obojenim rečima (demokratura, NATOkratija, Slobinator), u nešto specifičnijim imenima izvedenim iz ličnih i geografskih imena (dafimentalna (bolest), Nišvil, Čaušvic), u nazivima popularnih sastajališta mladih (Jazzavac), u nazivima komercijalnih proizvoda (brzi mazales, biljolada, Hugombon), u šaljivim nazivima popularnih automobila (varborđini, škodilak, figuar) i u tri oblasti javne upotrebe jezika gde se ove tvorevine najčešće mogu sresti: u nazivima emisija na radiju i televiziji (Xezoari, Rokumenti, Streptovicin, NINosaurus), u reklamama (Frikombinujte!, osFESTi se!, POPUSTolovina, SIMPOnija) i u sloganima, grafitima i drugim političkim porukama s protestâ ((kako da se) odSLOBOdimo, najDOSadniji izbori, DOSmanlije).
Osim slivenica, autor beleži i nove primere 14 nastavaka (pominjanih i komentarisanih u ranijim radovima) koji karakterišu jezičke igre i žargon: -njak (društvenjak), -xija i -ić, sufikse svojstvene sferi narkomanije (trodonxija, amfić), -aš (banderaš), -teka (biljoteka), -os (štrebos), -uša, sufiks koji je tipičan za jela i pića (krmeljavuša), a pogrdno i za žene (blajhuša), zatim -ana (pržana), -iška tipičan za omladinski žargon (pljugiška), -ijada (trabantijada), itd. I kao da ovo sve nije dosta, u srpski jezik ulazi (ili je već ušao?) i engleski sufiks -ing, doduše ne toliko u tvorbi žargonizama koliko u smislu nagomilavanja na određen način građenih pozajmljenica u pojedinim segmentima leksikona. Tako, pored mitinga, parkinga i treninga sada imamo ovakve reči ponajviše u oblasti sporta (rafting), privrede i poslovanja (ketering), tehnologije i komunikacija (roming), povremenih i zabavnih aktivnosti (kasting), mode i kozmetike (stajling), saobraćaja (vejting), itd.
Treći deo knjige čine bibliografski prilozi, kao nastavak bibliografije jugoslovenske sociolingvistike, sa 66 jedinica, objavljenih najvećim delom 2000. i 2001. godine. Ovaj popis publikacija od velike je koristi svima koji se bave sociolingvistikom, ali i srodnim disciplinama, jer na jednom mestu nudi celokupnu tematsku bibliografiju objavljenu u toku ove dve godine, pa se u tom smislu ova knjiga delom može smatrati i bibliografskim priručnikom.
Na osnovu svega rečenog, knjiga Nova lica jezika. Sociolingvističke teme predstavlja veoma značajan doprinos proučavanju jezika gledanog kroz prizmu društva, a, zbog prijemčivog stila kojim njen autor, Ranko Bugarski, piše, ova studija sasvim sigurno čini zanimljivo štivo ne samo lingvistima nego i onima kojima izučavanje jezika nije uža struka.
Sabina Halupka-Rešetar
Univerzitet u Novom Sadu
Filozofski fakultet
Odsek za anglistiku
Novi Sad
halupka.resetar@ff.uns.ac.rs