Odjavna špica jugoslovenskog filma
Pavle Levi: Raspad Jugoslavije na filmu, prevod sa engleskog Ana Grbić i Slobodanka Glišić, Biblioteka XX vek, Beograd, 2009.
Pavle Levi, Beograđanin, danas vanredni profesor istorije i teorije filma na Katedri za umetnost i istoriju umetnosti američkog univerziteta Stenford, autor velikog broja eseja o evropskim kinematografijama, avangardnom filmu i psihoanalitičkoj teoriji medija – objavio je u prestižnoj ediciji Ivana Čolovića XX vek zanimljivu filmsku studiju. Knjiga intrigantnog naslova Raspad Jugoslavije na filmu pre toga je objavljena na stenfordskom Univerzitetu pod naslovom Disintegration in Frames, ali pod istim podnaslovom koji već na početku tematski određuje delo: estetika i ideologija u jugoslovenskom i postjugoslovenskom filmu.
Rastavljajući na sastavne delove najznačajnija filmska ostavrenja SFRJ kinematografije i isto tako, gotovo frejm po frejm, dezintegrišući filmove koji su nastajali tokom krvavih devedesetih, Pavle Levi je napisao knjigu o filmovima kroz perspektivu najvažnijih društveno-političkih događaja u okviru kojih su pomenuta ostvarenja nastajala. Baveći se na taj način estetikom i ideologijom, napravio je zanimljiv presek kroz domaću filmsku istoriju i bližu nam istoriju uopšte.
Autor u predgovoru citira Godara: „Vlastito političko obrazovanje dugujem prevashodno filmu” i skreće pažnju na složenost i raznovrsnost političke istorije Jugoslavije nakon Drugog svetskog rata, uključujući tu i raspad, te istoriju kinematografija u regionu. Pavle Levi zbog toga napominje da je bilo neizbežno ovu studiju svesti na određene momente te istorije. „U izboru te građe imao sam u vidu tematski i metodološki okvir moje studije, a to je sistematsko ispitivanje odnosa estetike i ideologije (u filmu, ali i u drugim medijima i granama umetnosti.).” Takođe, saopštava nam da je nastojao da se kritički odredi „kako prema mnogobrojnim oblicima etničkog esencijalizma i šovinizma (bili oni otvoreno agresivni ili ‘umiveni’) tako i prema normativizaciji liberalno-demokratskih vrednosti”. U celoj priči, kako kaže, „aksiomatski se držao načela da filmski medij funkcioniše ne samo kao ogledalo ili kao hroničar stvarnosti, već i kao moćan epistemološki aparat, a, samim tim, i kao instrument ideološke borbe, sredstvo političkog određivanja i pozicioniranja”.
Raspad Jugoslavije na filmu čini pet poglavlja. Prvo poglavlje sa naslovom Crni talas i marksistički revizionizam govori o „novom” jugoslovenskom filmu. Počinje, dakle, sa kratkim pogledom na prvi film snimljen u posleratnoj Jugosaviji – Slavica Vjekoslava Afrića iz 1947. godine, uz koji se predstavlja posleratni ideološki okvir i njegov uticaj na umetnost. Prikaz pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka dovodi nas do jedne od najboljih glava u ovoj studiji, do teksta Seks i socijalistička revolucija u kome se autor bavi opusom Dušana Makavejeva. Nakon toga, na red dolaze filmovi Živojina Pavlovića, a iza njega esej o Plastičnom Isusu Lazara Stojanovića. Drugo poglavlje: Jugoslovenstvo bez rezerve, između ostalog, sadrži estetsko-ideološke poglede na filmove Lordana Zafranovića, Živka Nikolića, Slobodana Šijana, a važan deo svakako predstavlja tekst o Novom primitivizmu, o sarajevskim nadrealistima. Kako u uvodu beleži autor, „treće poglavlje knjige bavi se filmskim stvaralaštvom Emira Kusturice, pre svega promenama koje je rediteljev tretman multietničkog jugoslovenskog ideala pretrpeo u periodu od 1985. godine i filma Otac na službenom putu, do 1995. i kontroverznog, epskog Podzemlja.” Četvrto poglavlje razmatra različite pokušaje da se filmovima objasne, opravdaju ili kritikuju uzroci etničke mržnje na jugoslovenskim prostorima. U ovom poglavlju, pored ostalog, govori se o filmovima Jakova Sedlara, Andreja Košaka, Milča Mančevskog, Želimira Žilnika… Peto poglavlje će svakako privući posebnu pažnju, jer govori o filmu Lepa selo lepo gore Srđana Dragojevića. Pošto nam je predstavio svoje viđenje i dao kritičku ocenu uličnih demonstracija iz 1996/97. godine protiv autoritarnog režima Slobodana Miloševića, Pavle Levi analizira Dragojevićev film, kako kaže: „ostvarenje koje se bavi bosanskim ratom, a predstavlja dobar primer „opozicionog nacionalnog duha” u Srbiji u tom periodu.
Esejistički dar, filmofilska strast, poznavanje istorije jugoslovenskog filma, polemička nota autora, te jasan i oštar stav, kao i temeljan i eruditski pristup temi, učinili su da se Raspad Jugoslavije na filmu u isto vreme čita kao ozbiljna i oštra filmska studija o odnosu estetike i ideologije, ali i kao knjiga koja ni u jednom svom delu nije ugušena teorijskim digresijama; odlično napisana i zanimljiva rasprava sa jasnim zaključkom koji svakako poziva na polemiku i otvara mnoga pitanja. No, još je jedan, nikako sporedan element, važan za esejistički pristup Pavla Levija. Kako je na to već javnosti ranije skrenuo pažnju beogradski advokat Dragoljub Todorović – Pavle Levi zaista ume da sjajno „prepriča” film! Svakako treba obratiti pažnju na tu zanimljivu opasku. Baveći se na vrlo ozbiljan način mogućim ideološkim uplivima iza izabranih scena, autor nas mora podsetiti ili upozanti sa glavnom radnjom ostvarenja koje u tom poglavlju proučava, ali tako da to ne uzme puno vremena. Bez svake sumnje, Pavle Levi na zaista odličan i poseban način uspeva da nas ukratko upozna sa radnjom filma, glavnim junacima i njihovim problemima, nakon čega kreće estetska, pa za njom ideološka analiza koja podrazumeva prikaz društevnih okolnosti, sa glasnim i jasnim određivanjem autora prema bliskim istorijskim događajima za koje smatra da bi mogli imati vezu sa filmom, uz vidljiv psiho(analitičarski) pristup čitavoj temi, što na pojedimim mestima predstavlja pravu pronicljivu teorijsku pikanteriju, a na nekim drugim, može biti, pomalo isforsiranu fusnotu.
Mića Vujičić
Mesecnik Yellowcab, vodič kroz Beograd, broj 94, jun, 2009.