Bugarski, Ranko – Evropa u jeziku
2009. god. Str. 246
Cena: 700 din.
Dr Ranko Bugarski, redovni profesor Filološkog fakulteta u Beogradu, objavio je veliki broj radova iz anglistike, opšte i primenjene lingvistike i sociolingvistike. U ovoj ediciji izašle su mu knjige Lingvistika o čoveku (1975,1983), Jezik u društvu (1986), Jezik od mira do rata (1995), Lica jezika – sociolingvističke teme (2001,2002), Nova lica jezika – sociolingvističke teme (2002,2009), Žargon – lingvistička studija (2003,2006) i Jezik i kultura (2005) i Evropa u jeziku (2009)
Prvi deo Evrope u jeziku sadrži ovih pet tekstova: 1. Evropska jezička politika između raznolikosti i globalizacije, 2.Evropska povelja o regionalnim ili manjinskim jezicima, 3. Šta nam znači engleski jezik, 4.Teorijske osnove urbane dijalektologije i 5. Pola veka lingvistike: refleksije o jednoj godišnjici. U drugom delu nalazi se još šest tekstova: 6. O starom jeziku i novim jezicima, 7.Jezička politika i jezička stvarnost u Srbiji posle 1990. godine, 8. Kako se rađaju sufiksi: gramatikalizacija u srpskom žargonu, 9.Žargon kao činilac modernizacije srpskog jezika, 10. Novi ulov žargonizama i slivenica, 11. Govor mržnje i ćutnja mržnje. Treći deo čini “Selektivna bibliografija sociolingvistike 2005-2008”.
Prikaz knjige:
Milivoj Alanović, ”Evropa u jeziku. Beograd: Biblioteka XX vek, Knjižara Krug, 2009, 246 str.”, u: Zbornik Matice srpske za filologiju i lingvistiku, LIII/2, Novi Sad 2010, str. 220-226.
Najnovija knjiga Ranka Bugarskog sadrži tekstove sociolingvističke problematike nastale u poslednje tri godine, od kojih najveći broj nije ranije objavljen, o čemu na kraju knjige detaljno govori Bibliografska beleška. Ova knjiga, s druge strane, može se smatrati nastavkom triju ranije objavljenih autorovih knjiga u okviru iste edicije, a to su Lica jezika. Sociolingvističke teme (2001), Nova lica jezika. Sociolingvističke teme (2002, drugo izdanje 2009) i Jezik i kultura (2005).
U knjizi Evropa u jeziku izdvajaju se tri tematska kruga: (a) jezička stvarnost, (b) jezička politika i (v) teorijska i primenjena jezička istraživanja, sagledana kroz prizmu globalnih, regionalnih ili lokalnih, te društvenih, socijalnih i individualnih manifestacija. Što se tiče strukturne organizacije, knjiga se sastoji iz tri dela. Prvi deo je opštije prirode i odnosi se na evropsku jezičku situaciju u praksi, te na formulisanje i funkcionisanje zajedničke evropske politike. Drugi deo u celosti se bavi našim jezikom i našom jezičkom situacijom i politikom, dok treći deo knjige predstavlja produžetak bibliografije jugoslovenske sociolingvistike, u nastavcima štampane u ranijim knjigama, ovoga puta za period 2005-2008, ukupno 220 jedinica, sa još 36 za period 2002-2004.
Kako je već rečeno, prvi deo je u osnovi posvećen jezičkoj stvarnosti Evrope koju, saznajemo iz prvoga poglavlja, Evropska jezička politika između raznolikosti i globalizacije, obeležavaju, iz perspektive odnosa među jezicima, dve suprotstavljene tendencije: globalizacija i regionalizacija. Dok je neposredni efekat globalizacije, između ostalog, i lingvistički ekspanzionizam, pre svega engleskog jezika, dostignute evropske kulturne vrednosti u velikoj meri zavise od uspeha promocije i podrške modelu interaktivnih odnosa među jezicima. U tom smislu, R. Bugarski polazi od preispitivanja odnosâ između evropskih jezika kroz noviju istoriju. Dok je prevaziđeni modularni model podrazumevao koegzistenciju autonomnih jezika, ekspanzivni je bio izraz nadmoći velikih jezika, pri čemu se danas u prvom redu misli na engleski, kao na simbol globalizacije, ‘lingvističke tiranije’, te ‘lingvicida’ nad malim jezicima (str. 18). Danas se afirmiše jedan autentično evropski model, onaj interaktivni, koji podrazumeva saradnju govornika na načelno ravnopravnim osnovama, što Evropu promoviše kao kompleksan i interaktivan komunikacijski prostor. U osnovi sumorni, efekti globalizacije predviđaju sveopštu unifikaciju i, ma kako to paradoksalno zvučalo, naglašava Bugarski, njen nuzefekat jeste jezička diversifikacija na obe strane, omogućena gubljenjem jasnih granica među jezicima usled stalnih migracija stanovništva, te, s druge strane, izmeštanjem same komunikacije u virtuelni svet (npr. internet).
Premda su i nacionalni jezici bez internacionalnog statusa ugroženi slabljenjem evropske nacionalne države, efekti globalizacije se posebno odražavaju na regionalne i lokalne jezike. Tako se, na primer, dešava da imigrantski ili tzv. kućni jezici steknu brojčanu premoć u odnosu na one lokalne ili manjinske (npr. Švajcarska: romanš – turski; Irska: irski – poljski). S druge strane, veliki jezici, danas engleski kao simbol modernog života, dodaju se malim i prelaze put od maternjeg do drugog, stranog ili odomaćenog, te zvaničnog ili radnog jezika, što povratno generiše njihovu diversifikaciju ili policentričnost. Tako globalni engleski jezik prelazi put od Globish-a, Globalish– a ili Globalese-a, pa sve do Eurospeak-a, u apokaliptičnim predstavamaž srljajući u dezintegraciju i račvajući se u čitavu porodicu, poput latinskog.
Bez obzira na konačan ishod globalizacije, njen trenutni efekat jeste višejezičnost kao ‘novi svetski lingvistički poredak’ (str. 18). To praktično znači da globalizacija podstiče učenje drugih jezika, čime je za mnoge ljude i sam bilingvizam uveliko prevaziđen model. Koncept multilingvizma i multikulturalnosti, kao temelj evropske jezičke politike, može se smatrati evropskom tekovinom, koja je, primećuje autor, usmerena i na obuzdavanje nadiranja engleskog jezika i anglofone, posebno američke, kulture. U tom svetlu treba posmatrati i formulisanu evropsku jezičku politiku, koja se manifestuje na tri ravni: (a) obrazovnoj, koja podrazumeva obavezno učenje barem dva strana jezika – model M (maternji) + 2, čime je model English only smenjen danas aktuelnim modelom English-plus; (b) pravno-administrativnoj, koja predviđa da su svi zvanični jezici članica EU i službeni i radni, čime im pripada simbolička funkcija, što kao posledicu ima velike troškove prevođenja (danas je potrebno 506 prevodilačkih parova), mada su, zapravo, samo tri jezika radna – engleski, francuski i nemački; (v) zaštitnoj, koja se tiče zaštite manjinskih jezika prema Povelji o zaštiti manjinskih i regionalnih jezika.
Drugo poglavlje prvoga dela, Evropska povelja o regionalnim ili manjinskim jezicima, posvećeno je zaštiti manjinskih zajednica i njihovih jezika, pri čemu se autor posebno osvrće na značaj Evropske povelje o manjinskim ili regionalnim jezicima, usvojene 1992. godine u Savetu Evrope, kojom se štite ugroženi jezici i unapređuju institucionalni mehanizmi za produženu upotrebu tih jezika. Sama Povelja sadrži dva normativna dela koja definišu obaveze država članica EU. Nakon navođenja same strukture Povelje, te procedura njene primene, R. Bugarski se posebno osvrće na probleme koje ona ne reguliše ili čak generiše.
Problemi Povelje su sledeći: (a) ne predviđa kriterijume za razlikovanje jezika od dijalekta (npr. problem jezika sami i njegovih udaljenih dijalekata u Skandinaviji, ili nemačkog u Švajcarskoj kao arhaičnog dijalekta); (b) ne predviđa postojanje dva različita naziva za isti jezik (npr. katalonski ili valensijski u Španiji); (v) ne predviđa promene pravnog statusa većinskih jezika i prevođenje u manjinske; (g) isključuje imigrantske jezike. Ovim problemima treba pridodati i one psihološke, pravno finansijske i kadrovske. Problemi psihološke prirode odnose se na ustezanje govornika manjinskih jezika da ih u odnosima sa državom i koriste, naročito ako ih slabije poznaju. Problemi pravno-finansijske prirode odnose se na situacije gde države nisu u stanju da obezbede neophodne uslove da se usvojeno zakonodavstvo i primeni (nedostatak kadrova, novca i sl.), ili gde države prema procentualnoj zastupljenosti neke zajednice uslovljavaju primenu zaštitnih mera predviđenih Poveljom (npr. u Hrvatskoj i Srbiji). Bez obzira na to, naglašava Bugarski, nesumnjivi efekat njene primene jeste: (a) porast opšte javne svesti o jezičkom nasleđu; (b) priznavanje statusa jezika (npr. mijenkeli u Švedskoj i kven u Norveškoj); (v) revitalizacija jezika (npr. keltskih jezika, kornvolskog i manskog). Tako je Povelja unapredila svest pripadnika manjina o njihovim pravima, a, s druge strane, podstakla državne organe da ispune svoje obaveze.
Treće poglavlje prvoga dela, Šta nam znači engleski jezik, posvećeno je utvrđivanju značaja engleskog jezika za međunarodnu komunikaciju. Bez obzira na to što se za svega jednu četvrtinu, ali onu uticajniju i moćniju, svetskog stanovništva može vezati znanje engleskog jezika, autor svoju pažnju usmerava na onu polovinu od ovoga broja kojoj je engleski jezik strani. Paradoksalnim se, samo naizgled, čini, tvrdi R. Bugarski, da u vremenu promocije višejezičnosti engleski doživljava svoj uspon, ne zato što to žele njegovi izvorni govornici, nego zato što je to u interesu onih kojima je on drugi ili strani jezik. Na taj način engleski jezik postaje naš zajednički, čime je simbol nekog novog, modernijeg života. Tako, zaključuje Bugarski, ako znamo samo jedan strani jezik, dobro bi bilo da je to engleski, a ako ih je više, među njima treba da je i engleski. Stoga je pitanje ‘kvarenja’ jezika, te ‘stranog naglaska’ manje važno iz perspektive potrebe i mogućnosti da se sporazumemo. To se posebno odnosi na ‘evroengleski’, tj. engleski u evropskim institucijama, koji je razvio neka svoja obeležja u rečniku i terminologiji i time postao univerzalno sredstvo za razumevanje njegovih neizvornih korisnika.
Četvrto poglavlje prvoga dela, Teorijske osnove urbane dijalektologije, posvećeno je promociji izučavanja gradskog govora i njegovih varijeteta. Bugarski podseća da se urbana ili socijalna dijalektologija počela razvijati počev od dvadesetih i tridesetih godina 20. veka u okviru Praške lingvističke škole, a da se kod nas M. Ivić zdušno zalagala za pomeranje fokusa istraživanja sa seoskog na gradski govor, gde se inače standard i stvara. Ova bitna promena je značila uvođenje, uz horizontalnu, ili teritorijalnu, dimenziju, i one vertikalne, tj. socijalne, kako bi se mogle dobiti preciznije informacije o distribuciji pojedinih jezičkih manifestacija. To znači da više nije dovoljan odgovor na pitanje ko kako govori, već i kome, odnosno kada, čime urbana dijalektologija predstavlja bitnu dopunu tradicionalnoj ruralnoj.
Kako navodi Bugarski, na putu urbanoj dijalektologiji našla su se dva problema – jedan ideološki i drugi metodološki. Onaj ideološki se tiče napuštanja matrice po kojoj se dobar jezik može naći samo na selu, te da je idealni ispitanik „nepismena starica sa zdravim zubima” (str. 83). S tim u vezi stoji i onaj metodološki problem koji pred svakog istraživača postavlja ogroman zadatak, a to je prikupljanje obimnih korpusa spontanih govorenih diskursa, dobijenih od velikog broja ispitanika, različitih po svom društvenom, ekonomskom, obrazovnom i drugom statusu. Tako se postavlja pitanje tehnike i kasnije obrade svih dobijenih podataka. Ovako shvaćena dijalektologija menja svoj lik i postaje granom sociolingvistike. U tom kontekstu autor se osvrće na teorijska i metodološka istraživanja Vilijama Labova, koja se u najkraćem mogu svesti na sledeće: (a) pravi predmet lingvistike uopšte treba da bude jezik običnih ljudi koji se njime služe u svakodnevnoj interakciji u širokom spektru situacija; (b) upotreba jezika je uvek varijabilna i zavisi od sagovornika, govorne situacije i društvenog konteksta; (v) varijacije su probabilističke i time statistički odredive; (g) sinhronijske varijacije povezane su sa dijahronijskim promenama u strukturi i upotrebi jezika, tako da su varijacije jedan od glavnih uzroka promena.
U opštem duhu prethodnih napomena, autor se osvrće na proučavanja govora Novog Sada navodeći neke teme kao zanimljive za istraživanje, a to su: (a) utvrditi da li Srbi, Hrvati, Crnogorci, Bošnjaci i dr. na isti ili različit način upotrebljavaju ovaj jezik; (b) ustanoviti kakva je distribucija izgovora i pisama; (v) utvrditi razlike između ‘elitne’ i ‘narodske’ jezičke produkcije i sl.; (g) pratiti različite varijable idući po nivoima jezičke strukture.
Poseban deo u okviru ovoga poglavlja čini deo u kom autor razmatra tipove jezičkih varijeteta, od dijalekata, preko vernakulara sve do sociolekata i idiolekata. Ovim se pojmovima, po prirodi stvari, suprotstavlja pojam standardnog jezika, za koji autor tvrdi da nije toliko obrazac koliko merilo. Štaviše, Bugarski u zaključnim razmatranjima navodi da se treba „osloboditi nasleđenih purističkih stereotipa o dobrom i lošem jeziku, te normativističkih predrasuda o pravilnom i nepravilnom u jeziku”, jer jezik samo „može biti upotrebljen dobro ili loše s obzirom na konkretnu situaciju” (str. 99).
Peto poglavlje prvog dela, Pola veka lingvistike: refleksije o jednoj godišnjici, u pomalo ličnom tonu, predstavlja autorov osvrt na pedesetogodišnjicu dveju knjiga – Sintaksičkih struktura Noama Čomskog i Lingvistike kroz kulture Roberta Ladoa, obe objavljene 1957, koje, svaka na svoj način, simbolizuju dve dominantne tendencije u proučavanju jezika. Prva je zaslužna za afirmaciju sintakse, a druga primenjenih lingvističkih istraživanja, čime su otvorile put za povezivanje teorijskih i primenjenih istraživanja jezika. Kako navodi autor, knjiga Noama Čomskog ustanovila je transformaciono-generativnu gramatiku, afirmisala rigidni formalizam i pokrenula lanac krupnih događaja u teorijskoj lingvistici, dok je knjiga Roberta Ladoa označila početak na empirijskom radu na jezicima kao izrazima kulture, motivisanom potrebama izgrađivanja metodologije nastave stranih jezika putem kontrastivne analize, analize grešaka, jezičkih tekstova i srodnih tehnika, čime je učvrstila temelje primenjene lingvistike. U tom duhu i sam Bugarski u nastavku poglavlja, polazeći od ključnih reči u naslovima ovih knjiga, raspravlja o povezanosti lingvistike, sintakse, kulture i strukture, simbolički sublimiranoj u pojmu ‘generativni strukturalizam’, pri čemu naglašava da je koncept strukture ključna lingvistička ideja 20. veka i da zaslužuje ponovnu afirmaciju.
Drugi deo knjige posvećen je domaćoj jezičkoj situaciji, pri čemu autor u prvom poglavlju, O starom jeziku i novim jezicima, razmatra sudbinu srpskohrvatskog jezika i njegovih naslednika. Prema njemu, kroz prizmu policentričnosti i diversifikacije može se donekle posmatrati i odnos srpskohrvatskog jezika prema srpskom, hrvatskom i bošnjačkom (kada je pisan ovaj prilog, crnogorski je bio tek u najavi). Dok se prvi, kao ‘stari’, održava kao lingvističko-komunikacijska kategorija, oni drugi, budući ‘novi’, imaju političko-simbolički status. Posmatrajući ih, međutim, kroz jedinstvo delova i celine, autor navodi da niti je onaj prvi stari, niti su ovi drugi novi, posebno srpski i hrvatski. Tako, zaključuje „da je srpskohrvatski danas jedan lingvistički jezik u obličju triju političkih jezika” (str. 123).
Drugo poglavlje drugog dela, Jezička politika i jezička stvarnost u Srbiji posle 1990. godine, posvećeno je jezičkoj stvarnosti i jezičkoj politici u Srbiji, za koju R. Bugarski kaže da, nažalost, sa mnogo manje uspeha sagledava jezičke prilike u Srbiji. Dok evropska jezička politika odražava i usmerava jezički razvoj, naša je iskrivljuje u pravcu opadajuće adekvatnosti kroz članove Ustava iz 1974, 1990. i 2006, i to u pogledu upotrebe srpskog jezika i njegovih dvaju izgovora, te upotrebe pisama. Premda se srpski jezik, u odnosu na hrvatski i bošnjački, nije promenio u poređenju sa predratnim stanjem, kada je reč o jezičkoj praksi u Srbiji, posebno na političkoj sceni, autor se osvrće na pitanje jezičke (ne)kulture koju obeležava promocija govora mržnje, pri čemu se posebno bavi pitanjem statusa i upotrebe ćirilice, te zloupotrebom toga pitanja u populističke svrhe. U svetlu evolutivnih tendencija u jeziku treba tražiti uzroke autorovog interesovanja za žargon, za koji kaže da je jezik u malom (str. 146), u kom se lakše uočavaju i prate pojave u jeziku mimo ‘budnog oka’ standarda. O aktuelnosti teme, te potrebi sistematskog naučnog proučavanja svedoče tri članka u kojima autor daje spisak žargonizama, sufiksâ i slivenica, te produktivnih tvorbenih modela.
Prvi tematski krug ovog bloka, Kako se rađaju sufiksi: gramatikalizacija u srpskom žargonu, posvećen je sufiksalno građenim imeničkim žargonizmima. Tako, uz neke produktivne sufikse –us (čobus), –os (krimos), –enzi (krkenzi), Bugarski navodi žargonizovane sufikse sa ‘standardno’ drugačijim ili nestandardnim akcenatskim likom: –ant (zavitlant), –iška (superiška), –otka (napaljotka), i zaključuje da su stilske varijacije između standarda i žargona ili unutar samog žargona „podložne punoj leksikalizaciji, ponekad putem semantičkih opozicija” (str. 153).
Druga dva priloga u ovom nizu, Žargon kao činilac modernizacije srpskog jezika i Novi ulov žargonizama i slivenica, podržavaju autorovu ideju o žargonu kao činiocu modernizacije srpskog jezika. U tom smislu, Bugarski navodi i objašnjava najkarakterističnije, strane i domaće, žargonizovane ili žargonske sufikse tipa –ing (listing), –er (droger), –os (narkos) i –ka (ćorka), dajući popis novozabeleženih žargonizama, razvrstanih prema sufiksima u 64 tipa. Uz njih, navodi i produktivne tvorbene modele slivenica, njih pet, u zavisnosti od toga koji se delovi reči slivaju: (a) konjobus; (b) vrtolomija; (v) lubendinja; (g) kredar; (d) NISmo (na prodaju). Popis slivenica čini 191 jedinica, kojih sa ranije prikupljenim ima oko 660.
Sasvim u skladu sa tematskim okvirom, na samom kraju drugoga dela knjige nalazi se intervju R. Bugarskog sa novinarom Vremena, Govor mržnje i ćutnja mržnje, u kom, osvrćući se na jezičku kulturu nosilaca najviših političkih funkcija u domenu javne upotrebe jezika, zaključuje: „Ovakvo ponašanje me navodi da kao pandan govoru mržnje ponudim pojam ćutnja mržnje, u značenju mržnje koja se iskazuje rečitim ćutanjem u trenucima kada je do bola jasno da bi se nešto moralo izustiti, da bi se neka ekstremna nepodopština morala osuditi” (str. 215).
Treći deo knjige, Selektivna bibliografija sociolingvistike 2005-2008, predstavlja popis bibliografskih jedinica iz sociolingvistike za godišta 2005-2008. Na samom početku, međutim, autor daje spisak jedinica za period 2002-2004, koje su objavljene nakon zaključivanja autorove prethodne knjige, tako da ih je ovde ukupno 256.
Sve u svemu, najnovija knjiga Ranka Bugarskog, Evropa u jeziku, prirodan je i očekivan nastavak njegovih ranijih istraživanja u kojima ukazuje na organsku vezu između jezika i jezikâ, s jedne strane, i svih društvenih manifestacija i kretanja, s druge, ne samo na lokalnom ili regionalnom, već na širem, evropskom ili globalnom planu. U tom smislu, knjiga ne predstavlja samo nezaobilazan sociolingvistički priručnik i dragocen izvor mnoštva korisnih podataka, već nam nudi i svojevrsni minimalni jezički program. Kao rezultat svog ličnog viđenja evropskih jezičkih prilika, autor nam je ponudio sedam preporuka, koje je moguće sublimirati u sledeće: „obogaćivati svoju ličnost i svoju okolinu otvaranjem prema drugom i drukčijem, umesto što bi se od toga zaziralo kao od nečeg tuđinskog i opasnog” (str. 55).
Milivoj Alanović
Univerzitet u Novom Sadu
Filozofski fakultet
Odsek za srpski jezik i lingvistiku
Novi Sad